مدرسه ی تک جنسیتی یا مختلط؟ (مقاله ای از انجمن جنسیت و آموزش و پرورش GEA)

پیرو یکی از مطالب پیشین وبلاگ در مورد تربیت مبتنی بر جنسیت، یکی از دوستان سؤال کردند که آیا در سایر کشورها دروس متفاوت برای دخترها و پسرها وجود دارد؟

هر چند ما قرار نیست نظام آموزش و پرورشمان را بر مبنای عملکرد کشورهای توسعه یافته طراحی کنیم، قطعاً استفاده از تجارب آنان لازم است؛ به ویژه این که خواه ناخواه غرب در حوزه ی علوم انسانی هنوز معلم ماست. لذا بر آن شدیم نگاه گذرایی بر تحقیقات انجام گرفته در اروپا و امریکا در مورد تربیت و جنسیت داشته باشیم. 

یکی از منابع - که رنگ و بوی فراتحلیلی دارد (البته نه به معنای روشمند آن)- مقاله ی انجمن جنسیت و آموزش و پرورش GEA درباره ی تفکیک جنسیتی مدارس بود که در ادامه، ترجمه ی دست و پا شکسته ای از آن می خوانیم.

(برای مطالعه ی اصل مقاله: 

رک. http://www.genderandeducation.com/resources/pedagogies/singlesex-coeducation/)

پ.ن: انجمن GEA آن طور که از مطالبش بر می آید، گرایش های فمنیستی دارد و در واقع به دنبال احقاق حقوق زنان است. طُرفه این که همین انجمن، بحث در مورد منافع مدرسه داری تک جنسیتی را پی می گیرد. (البته همان طور که در مقاله خواهید دید، همه ی فمنیست ها موافق مدرسه ی تک جنسیتی نیستند.) قابل توجه دوستان غیر فمنیستی که تفکیک جنسیتی را عامل تبعیض می دانند و تا کوچکترین سخنی از تفکیک به میان می آید، فریاد بر می آورند که وا اسلاماه، وا برابری جنسیتیاه! وا تمدناه! و ...

پس استفاده ی ما از این مقاله نیز قطعاً محدود به برخی جنبه ها مثل تأثیر تفکیک جنسیتی بر پیشرفت تحصیلی دختران خواهد بود و لازم است در مورد جنبه های دیگر که شاید جز در فرهنگ اسلامی یافت نشود در جای دیگر بحث کنیم.

باسمه تعالی

مدرسه داری مختلط یا تک جنسیتی

بحث درمورد مزایا و معایب نسبی مدرسه داری تک­ جنسیتی و مدرسه ­داری مختلط مدت­ هاست که بدون کمرنگ شدن ادامه دارد. با این که تحقیقات زیادی در این زمینه در جای جای جهان صورت گرفته، نتیجه­ ی این پژوهش ها دو پهلوست. به این معنی که ما شواهد ثابت و قابل اتّکایی در ترجیح یک سیستم آموزشی بر دیگری نداریم. یکی از علل آن، غیر ممکن بودن ارزیابی این دو سیستم بدون در نظر گرفتن زمینه­ های فرهنگی و اجتماعی است. این مقاله در صدد بررسی این مناظره ی چند وجهی با توجه به موضوعات کلیدی زیر است:

1. زمینه ی فرهنگی- اجتماعی
2. موفقیت های تحصیلی
3. برنامه ­ی درسی و گزینش عناوین درسی
4. تجربه­ ی زیسته ­ی کودکان در مدرسه
5. دغدغه­ های اجتماعی (شامل آماده ­سازی برای زندگی پس از مدرسه)

• زمینه­ های اجتماعی- فرهنگی مدرسه ­داری تک ­جنسیتی

زمینه­ های اجتماعی- فرهنگی در واقع به رسوم فرهنگی اشاره دارد؛ هنجارهایی که بر رابطه ­ی مدرسه و جامعه تأثیر می­ گذارند. پژوهش ­هایی در حال پدیدار شدن است که نشان می­ دهد هر چه هماهنگی بین فرهنگ داخل مدرسه و فرهنگ خانواده ­ی دانش آموز بیشتر باشد، موفقیت تحصیلی بالاتر خواهد بود. در واقع هر چه توقعات رفتاری مدرسه از دانش ­آموز با توقعات خانواده سازگارتر باشد، احتمال تبعیت وی از فرهنگ مدرسه و پذیرش توقعات تحصیلی مدرسه بیشتر است. وجود تعارض بین توقعات خانواده و مدرسه، برای کودکان و نوجوانان باعث ایجاد چالش در پذیرش خواسته ­های تحصیلی و مدرسی می شود. بنابراین، در جوامعی که تفکیک جنسیتی در آن­ ها پر رنگ است، مثلاً جوامعی که بین نقش اجتماعی زن و مرد تفاوت معتنابهی قائل اند، شرکت در مدارس تک ­جنسیتی باعث تقویت نقش­ های جنسی تفکیک شده می گردد. این مطلب، باعث ایجاد یک دوراهی برای تعلیم و تربیت دانان فمنیست می شود و سؤالی اساسی تر در مورد هدف تعلیم و تربیت مطرح می کند: آیا آموزش و پرورش باید وضع فعلی اجتماعی را حفظ کند یا آن را تغییر دهد؟

در طی تاریخ تربیت و جنسیت، مدرسه مرکز مهمی برای تغییرات اجتماعی تلقی شده است و مکانی که شکل دهی جامعه ی دارای برابری بین زن و مرد و فاقد شرایط ظالمانه علیه زنان را تسریع و تقویت می کند. رویکرد های مختلفی برای بررسی منافع مدارس تک جنسیتی وجود دارد. برخی اندیشمندان فمنیست معتقدند: زنان باید قبل از آن که وارد عرصه ی جامعه شوند و به ایفای نقش بپردازند، از جهت تحصیلی به بالاترین موفقیت های تحصیلی دست یافته باشند تا بتوانند به پشتوانه ی بنیه ی علمی و سوابق درخشان خود، قوانین، سیاست ها و شرایط را به نفع تمام زنان جامعه تغییر دهند. بر اساس این دیدگاه، مدارس تک جنسیتی می­توانند دختران را در موفقیت تحصیلی برتری دهند⁽¹⁾ زیرا در این صورت می توان دروس را به گونه ای طراحی کرد که علائق مختص دختران به کار گرفته شود و بدین ترتیب، انگیزه ی آن ها مخصوصاً در آن دسته از موضوعات درسی که با مردانگی تداعی می شوند (مانند علوم تجربی) تقویت گردد. دسته ی دیگر از فمنیست­ ها ادعا می ­کنند مدارس باید به دنبال پیاده کردن یک الگوی برابری جنسیتی باشند تا دانش و تجربه­ی برابری را برای نسل جوان تأمین کنند. در غیر این صورت، جوانان الگوهای نابرابری را در زندگی آینده ­ی خود بازتولید خواهند کرد. بر اساس این دیدگاه مدارس مختلط رهگذری است به سوی برابری جنسیتی بیشتر.

در هر حال با توجه به این که در اکثر جوامع نابرابری جنسیتی امری ساختاری است، معلمان باید آگاهی لازم را نسبت به امر جنسیت کسب کنند تا بتوانند از نابرابری ­هایی که به طور نادانسته از طریق عملکرد تربیتی آنان بازتولید می­ شود، جلوگیری نمایند و این، نشان دهنده­ ی نیاز مداوم معلمان به آگاهی ­بخشی جنسیتی است.

• موفقیت­ های تحصیلی

مدافعان مدرسه­ داری تک­ جنسیتی معمولاً به جدول رتبه ­بندی مدارس به عنوان شاهدی بر تفوّق علمی مدارس تک­جنسیتی اشاره می­کنند. به عنوان مثال، طبق جدولی که خبرگزاریBBC تهیه کرده، 9 مورد از 10 دبیرستان برتر انگلستان در سال 2006 تک جنسیتی بوده اند و 7 تای آن ها مدارس ویژه­ی دختران.

در حالی که این گونه گزارش­ های سرویس­ های خبری بر ایده ­ی برتری مدارس تک­ جنسیتی بر مدارس مختلط - مخصوصاً برای دختران- صحّه می­ گذارد، پژوهش های علمی تصویر پیچیده تری از این امر ارائه می کنند. برای مشخص کردن میزان تأثیر جنسیت دانش ­آموزانِ وارد شده به یک مدرسه در تعیین سطح موفقیت­ های علمی آن، بسیار لازم است که مقایسه به صورت مورد به مورد⁽²⁾ صورت گیرد؛ به این معنی که مدارسی با هم مقایسه شوند که از همه­ ی جهات شبیه به هم اند به جز مسأله ­ی تک­ جنسیتی یا مختلط بودن. البته این کار در عمل امکان پذیر نیست. مدارس در موارد بسیاری با هم تفاوت دارند؛ از جمله: زمینه­ ی اجتماعی دانش ­آموزان، موفقیت­ های پیشین دانش­ آموزان ورودی، طریقه ­ی مدیریت مدرسه، اصول اخلاقی حاکم بر فضای مدرسه، مهارت­ های معلمین و بسیاری موارد دیگر. با این که پژوهشگران سعی می کنند تا حد ممکن مدارسی را انتخاب کنند که به یکدیگر شبیه اند و هنگام انجام دادن پژوهش های خود، تا جایی که می توانند موارد اختلاف را تحت کنترل در آورند، کنترل کردن تمام تفاوت ها غیر ممکن است.

دانستن این واقعیت که مدارس تک جنسیتی عمدتاً در بخش های ویژه ای از نظام آموزش و پرورش جای دارند، دشواری مقایسه کردن مورد به مورد مدارس را دو چندان می کند. مثلاً در انگلستان، بیشتر مدارس تک جنسیتی در بخش مدارس غیر دولتی قرار دارند و این جایگاه تا حد زیادی رتبه ی برتر آنان در جدول عملکرد مدارس را توجیه می کند. همچنین در ایالات متحده تعداد بسیار کمی مدرسه ی دولتی تک جنسیتی وجود دارد؛ چرا که تک جنسیتی بودن مدرسه به نوعی نقض بند 9 اصلاحیه های آموزش و پرورش 1972 ⁽³⁾ تلقی می شود. (هر چند تغییراتی که در سال 2006 در این قانون پدید آمد، انعطاف بیشتری نسبت به تدارک امکانات دولتی برای مدارس تک جنسیتی ارائه می دهد.) پس در مجموع مقایسه ی مورد به مورد اگر غیر ممکن نباشد، بسیار سخت است. غالب نتایج برآمده از پژوهش هایی که توانسته اند تا حد امکان به مقایسه ی مورد به مورد نزدیک شوند، نشان می دهد که متغیر های متعددی بر موفقیت های تحصیلی تأثیر می گذارند که از جمله­ مهم ترین آن ها پس زمینه ی اجتماعی و سطح توانمندی علمی دانش آموزان ورودی است. علاوه بر این، پژوهش نشان می دهد که این عوامل نسبت به تک جنسیتی بودن یا نبودن، اهمیت بیشتری در تعیین میزان موفقیت تحصیلی دارند. ⁽⁴⁾

• برنامه درسی و گزینش عناوین درسی

نظرگاه ها در مورد این که آیا مدرسه داری تک جنسیتی از نظر ارائه ی برنامه ی درسی یکسان به دختر ها و پسر ها مفید است یا نه، در طی زمان در حال تغییر بوده است. مثلا در انگلستان در دهه های 1950 و 1960، در مدارس متوسطه معمولاً دختران و پسران جدا از هم بودند؛ در ساختمان هایی جدا از هم یا در ساختمانی واحد که به دو قسمت با دو ورودی متفاوت تقسیم شده بود. در اکثر قریب به اتفاق مدارس دولتی، برنامه ی درسی برای دو جنس، متفاوت بود؛ به این صورت که به دختران، بعضی عناوین درسی "زنانه" و عمدتاً مربوط به خانه داری ارائه می شد و پسران، بیشتر دروس "مردانه" و علمی می آموختند.

امکانات مدارس دخترانه و پسرانه نیز معمولاً با یکدیگر متفاوت بود. بسیاری از مدارس دخترانه فاقد آزمایشگاه برای علوم تجربی بود و مدارس پسرانه معمولاً از امکانات بهتری بهره مند بودند. در طی این مدت، بعضی فمنیست ها به شدت خواستار مدارس مختلط بودند؛ بخشی از آن به این دلیل بود که می پنداشتند این، راهی است برای ارائه ی یک دامنه ی وسیع تر از برنامه ی درسی و امکانات آموزشی به دختران.

تغییر به مدارس مختلط در انگلستان در اواخر دهه­ی60 و 70 به عنوان یکی از محصولات جانبی سایر تحولات نظام آموزش و پرورش انگلستان اتفاق افتاد. (هر چند طفیلی بودنِ این تغییر اساساً مورد غفلت واقع شده) به دنبال این تغییر، پژوهش ها در دهه­ی 70 و 80 نشان داد که مدارس مختلط، راه حل مورد انتظار فمنیست ها نبوده. شواهد نشان می داد که در مدارس مختلط، دختران تشویق می شدند که همان عناوین شناخته شده تحت عنوان دخترانه را انتخاب کنند در حالی که پسران به سمت موضوعات پسرانه سوق داده می شدند.

حتی امروزه، علی رغم برخی راهکار ها برای مقابله با پیش داوری جنسیتی در مورد عناوین درسی، مردان/پسران و همچنین زنان/دختران وقتی امکان انتخاب داشته باشند، معمولاً حیطه های موضوعی خاص جنس خودشان را بر می گزینند. مثلاً بنا بر گزارش مؤسسه ی آمار آموزش عالی، از میان تمام دانشجویان فیزیک انگلستان در سال 2005-2006، تنها 21 درصد آنان خانم هستند.

شگفت آن که شواهدی آشکار شد که نشان می داد بر خلاف پیش بینی فمنیست ها در دهه­ 50 و 60، بین دانش­آموزانی که در مدارس تک جنسیتی تحصیل کرده اند نسبت به دانش آموزان مدارس مختلط، قطبی گرایی جنسیتی کمتری در انتخاب عناوین درسی وجود دارد! برخی مطالعات بلند مدت نشان داد که در دهه ی 60 و 70، در مدارس تک جنسیتی انگلستان پسران بیشتری درس زبان[شناسی] مدرن و هنر و دختران بیشتری درس علوم تجربی را انتخاب کرده اند.

باری، اوضاع اجتماعی از دهه ی 70 تغییرات فراوانی کرده و همچنین این دستاورد­ های علمی باید با در نظر گرفتن این ملاحظه تفسیر شوند که کسی نباید جنسیت دانش­آموزان ورودی مدارس را تنها یا مهمترین توضیح این مشاهدات بداند.

• تجربه ی زیسته ی کودکان در مدرسه

با آن که در فضای تعلیم و تربیتی امروز روی عملکرد تحصیلی و کسب صلاحیت ها تأکید می شود، نباید اهمیت تجربه ی زیسته ی کودکان در تحصیل را کوچک شمرد. تعداد بسیاری پژوهش های کوچک مقیاس انجام گرفته در دهه­ی 70 و 80 نشان داد که تجربه ی دختران در مدارس مختلط از لحاظ های مختلف دچار مشکل است. به عنوان مثال پژوهش­ها نشان می­دهند که:

-       معلمان از نظر فکری، پسران را بیشتر تشجیع می کردند و از آنان توقع تلاش و پیشرفت بیشتری داشتند و در عوض دختران را در قبال "رفتارهای خوب" و مناسب "زنانه" تشویق می کردند.

-       پسران هم از نظر فضای فیزیکی و هم از نظر وقت گذاری معلم، بر کلاس غالب بودند.

-       آزار دختران و فشار بر آن ها توسط پسران کلاس، پدیده­ی رایجی بود.

-       و مشارکت پسران در بحث های کلاسی بیش از مشارکت دختران جدی گرفته می شد.

البته باید توجه داشت که همه ی پسران در کلاس غلبه ندارند و همه ی دختران ساکت نیستند. و پژوهش هایی که اخیراً انجام گرفته اند نسبت به پژوهش های دهه ی 70 و 80، معمولاً توجه بیشتری به تفاوت های درون گروه های جنسیتی (علاوه بر تفاوت های میان آن ها) دارند. با این حال، با این که عواملی چون طبقه ی اجتماعی، نژاد و قومیت می توانند به اندازه ی جنسیت در شکل دادن به تجربه ی زیسته ی کودکان و نوجوانان در مدرسه مؤثر باشند، شواهد نشان می دهد که الگو های رفتار میان جنسیت ها که در دهه ی 70 و 80 مشاهده شده بود، امروز نیز در مدارس مختلط باقی است. یقیناً این بدان معنا نیست که مدارس تک جنسیتی مسبّب یک تجربه ی کاملاً مثبت برای همه ی کودکان باشد و انجام پژوهش های بیشتر در این موضوع، قطعاً خالی از فایده نخواهد بود.

• دغدغه های اجتماعی

پژوهش های بسیار اندکی در باب پیامد های بلندمدت مدرسه داری تک­ جنسیتی و مختلط انجام گرفته است. با این حال، بسیاری از حامیان مدرسه داری مختلط، ادعا می کنند که وجود این نوع مدارس برای آن که پسران و دختران با هم درس خواندن و با هم کار کردن را یاد بگیرند، ضروری است. در معنای کلی، داعیه ی ایشان آن است که مدرسه باید بازتابی از زندگی واقعی (زندگی خارج از مدرسه) باشد و از آن جا که در جامعه، زنان و مردان از هم جدا نیستند، مدارس نیز باید مختلط باشند.

از طرف دیگر، برخی حامیان مدارس دخترانه ادعایی کاملاً برعکس آن چه گفته شد دارند: آنان می گویند همین مطلب که مدارس دخترانه زندگی واقعی را بازتاب نمی دهند، دلیل اصلی برای ضرورت وجود آن هاست! ایشان معتقدند که جوامع غربی مردسالار اند و زنان در این جوامع معمولاً از نظر موقعیت ها، دستمزد و قدرت (علاوه بر تفاوت های دیگر) درجه دو محسوب می­شوند. لذا معلمان و دانش آموزان باید این نابرابری ها را به چالش بکشند نه آن که آن ها را بازتولید کنند. قائلین به این نظر، برآن اند که مدارس تک جنسیتی جایی است که دختران یاد می گیرند قهر و غلبه ی مردان را به چالش بکشند. در آن جا می آموزند که مجبور نیستند در جایگاه ثانوی نسبت به پسران قرار داشته باشند، این که می توانند آزاد از هرگونه آزار و اذیت کار کنند و می توانند در علوم تجربی تحصیل و اشتغال داشته باشند.

شواهد تجربی اندکی که در مورد اثرات بلند مدت مدرسه داری مختلط و تک جنسیتی وجود دارد، تفاوت پایدار و ریشه داری در رشد شخصیتی پسران و دختران در این دو نوع مدارس نشان نمی دهد. به عنوان مثال، شواهد نشان می دهد که بین فارغ التحصیلان مدارس مختلط و فارغ التحصیلان مدارس تک جنسیتی، از حیث سازگاری اجتماعی در دوران دانشگاه تفاوت چشمگیری وجود ندارد. با این حال، این موضوع از حیطه هایی است که پرسش های ما در آن بسیار بیشتر از دانسته هایمان است.

 

---

1. give girls the edge in academic success.

Edge: a slight advantage over sb/sth

2. Like with like

 (ترجمه ی عبارت قطعاً نارساست. لطفاً به توضیحی که در ادامه ی متن آمده توجه کنید.)

3) بند معروف اصلاحیه ی آموزش و پرورش 1972 بر قانون اساسی ایالات متحده که به موجب آن، تبعیض جنسیتی در مدارس دولتی ممنوع اعلام شد. متن این بند بدین شرح است: هیچ فردی در ایالات متحده نباید بر حسب جنسیتش از شرکت کردن در هر نوع برنامه یا فعالیت آموزشی که تسهیلات مالی فدرال دریافت می دارد، مستثنا شود، از مزایای آن منع گردد یا در آن مورد تبعیض قرار گیرد.

4) خوانندگان گرامی توجه دارند که مؤلف، دانسته یا ندانسته از موضوع منحرف شده و به جای بررسی تأثیر مثبت یا منفی تک جنسیتی بودن مدرسه در موفقیت تحصیلی دانش آموزان به همان صورت مورد به مورد، به تأکید بر عوامل دیگر پرداخته است! اهمیت سایر عوامل غیر قابل تردید است؛ اما آن چه در این جا باید بدان پرداخته می شد، نتیجه ی مقایسه های مورد به مورد در مشخص کردن همبستگی مدرسه داری تک جنسیتی با موفقیت تحصیلی بود. اما متأسفانه کل استفاده ی مؤلف از این پژوهش ها، در غیر علمی جلوه دادن گزارش های خبریِ مؤیّدِ فواید مدرسه داری تک جنسیتی و به اصطلاح خودمانی، ماست مالی کردن این گزارش­ها بود! البته شکی نیست که این اقدام مؤلف از روی دلسوزی و برای تدقیق محتوا و پژوهش محور کردن مقاله انجام گرفته است.