موقعیت تربیتی - سرزنش بیجا

ما فکر می‌کنیم باید همه‌ی کارهای خوب و بد کودک را همان جا تشویق و تنبیه کنیم؛ آخر ما باید او را اصلاح کنیم! بچه نباید بی‌تربیت باشد! بچه باید انضباط یاد بگیرد و ...

داشتم حیاط را جارو می‌زدم ... خواهرزاده‌ی 4 ساله‌ام آمد و گفت: «دایی، این گَرده گُلا که ما جمع کرده بودیم کو؟» یادم افتاد یک کیسه از این گرده‌های گل که در فصل پاییز از بعضی درختان روی زمین می‌ریزد (و دقیقا نمی‌دانم اسمش چیست!)، با برادرش جمع کرده بودند. حالا آمده بود نُطُق می‌کشید که «دایی، اینا رو چیکار کردی؟ چرا دیگه نیستن؟!»

صادقانه گفتم: «خب شما به اندازه کافی جمع کرده بودین دیگه، من بقیه اش رو جارو کردم.» اما انگار چندان هم جای پاسخی چنین صریح نبود؛ عصبانی شد. البته خیلی زیرکانه و نه پرخاشگرانه: آمد از برگ‌ها و آشغال‌هایی که جمع کرده بودم یک گوشه، یک مشت برداشت و صاف رفت ریخت جایی که جارو و تمیز شده بود. 

مهد بابا ندارد!

اهمیت تربیت کودک بر هیچ کسی که اندکی از تعلیم و تربیت بداند پوشیده نیست و قبلاً هم به آن اشاراتی کرده ایم. امّا آن چه امروز گریبانگیر مسأله ی تربیت کودک شده، قدری نیازمند تأمل است: با صنعتی شدن جوامع، امر تربیت کم کم از نهاد خانواده به نهاد آموزش و پرورش منتقل می شود. (از جمله دلایل می توان به اشتغال زنان، کاهش تعداد فرزندان، تخصصی شدن امور حتی تربیت و ... اشاره کرد) این شاید به تنهایی اشکالی نداشته باشد (که بعضی متخصصان معتقدند اشکال دارد) ولی لازمه ی سلامت این انتقال، تحول ماهوی نظام آموزش و پرورش و ایجاد ظرفیت در نهادهای رسمی برای برعهده گرفتن بار سنگین پرورش کودکان است. این امر در جوامع در حال توسعه اتفاق نیفتاده و آن چه شاهد هستیم، بیرون کشیدن امر تربیت کودک از دست خانواده و سپردن آن به نهادی است که کمّاً و کیفاً توانایی آن را ندارد؛ لذا کودک بدبخت از این را رانده و از آن جا مانده شده! بی تردید یکی از مهمترین بازوهای تربیت کودک در جامعه ی صنعتی و فراصنعتی، مهدکودک ها هستند.

اخیراً پرونده ای توسط دوستان اندیشکده ی تعلیم و تربیت دال در حال تدوین است تحت عنوان «مهد بابا ندارد». در این مجموعه سعی شده وضعیت مهد کودک های ایران با دقتی دوباره بررسی و آسیب شناسی شود. گفتارها و مصاحبه های این مجموعه به تدریج در سایت خبری عیارآنلاین در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.

تجربه

وقتی چند وقت با چهارتا بچه ی قد و نیم قد 1 تا 5 ساله، آن هم پسر زندگی کنید، تازه می فهمید این هایی که نشسته اند در مورد تربیت نظریه می دهند بدون این که دو تا بچه داشته باشند چقدر مضحک اند!

قضیه ی آن ها و مایی که چشممان به نظریاتشان است، مانند آن کسی است که در بیابان نشسته بود ماهی می گرفت؛ به او گفتند: دیوانه ای؟ به یک نفر که کمی آن طرف تر نشسته بود اشاره کرد و گفت: اگر من دیوانه ام، پس این بابایی که نشسته منتظر من که ماهی هایم را بخرد چیست؟!

البته هیچ نظریه پرداز واقعی از تجربه ی سر و کله زدن با کودکان بی بهره نبوده ولی بعضا این سر و کله زدن در حد کار پژوهشی بوده نه مصداق "زندگی کردن".

آن هایی که بچه دارند این مطلب را خوب می فهمند. آن هایی هم که ندارند اکیداً توصیه می شود خود را از این تجربه محروم نکنند!

انواع مواجهه ی تربیتی با اینترنت

مربیان و پدر و مادرهای با دقت، همیشه نسبت به فضای مجازی نگرانی های فراوانی دارند، نگرانی هایی که معمولا به شکل «نفی» ظاهر می شوند. مثلاً این که چگونه دسترسی فرزندانمان به اینترنت را به صورت منطقی «محدود» کنیم. و معمولاً راهکار اثباتی پیش پای متربیان گذاشته نمی شود.

شکی نیست که این گونه برخورد، واکنشی طبیعی و حتی به جا به تهدید فضای مجازی است؛ اما استاد بزرگواری داریم که بیش از آن که معتقد به دور کردن بچه ها از این اقیانوس متلاطم باشند، روی یاد دادن «شنا» تأکید دارند. (بدیهی است آموزش شنا را در استخر شروع می کنند نه در خود دریا!) ایشان مؤکداً یکی از عوامل عمده ی ضربه خوردن فرزندان از فضای مجازی را عدم آشنایی آنان با استفاده های صحیح، مفید و جذاب از این وسیله ی کارآمد می دانند.

باز هم کسانی هستند که در بعد نظری چنین دغدغه ای داشته باشند؛ ولی این استاد عزیز آن را تا حدودی به منصه ی ظهور رسانده اند. یکی از نمونه های این ظهور عملی را در وبلاگ زیر مشاهده کنید: 

کودک خلاق

این وبلاگ نه یک سرگرمی و وقت پر کنی برای خانواده، که به منزله ی همان «استخر» و محملی برای آشنایی فرزندشان با استفاده ی صحیح از اینترنت است.

رسانه و تربیت

اثر عمیق رسانه های جمعی - خصوصاً رسانه های مجازی - بر زندگی قرن 21 چیزی نیست که کسی از آن بی اطلاع باشد.

یکی از دغدغه های این وبلاگ، بررسی آثار رسانه بر ساختارهای تربیتی جامعه ی امروز است.

(به عنوان اولین مطلب نگاه کنید به: پشت پایی به گذشته ی سیاه، نقدی از دکتر وحید یامین پور در مورد الگوسازی فیلم و کارتون برای کودکان و نوجوانان)

دوستان، این جا جای طرح دغدغه های شماست،

مطالب خود را درباره ی رسانه و تربیت از طریق تماس با من به وبلاگ ارسال کنید.

شکل گیری حب و بغض (کنه تربیت دینی 2)

اخیراً با گروهی دانشجو و طلبه به یک منطقه ای روستایی رفته بودیم و برای تعدادی دانش آموز دبستانی کلاس هایی داشتیم. تجربه ی زیبا و مفیدی بود و برای من یک دوره کارآموزی تربیتی. 

خوب یادم می آید قبل از شروع کلاس ها، با سایر مربیان، مختصری درباره ی دغدغه ای که در مطلب کنه تربیت دینی به آن اشاره شد، صحبت کردم. این که شاید تربیت دینی صحیح مخصوصاً برای کودکان، چیزی غیر از آموزش مفاهیم مذهبی به معنای رایج آن باشد؛ این که شاید القای روحیه ی نظم باوری و ایجاد ملکه ی احترام، مهم تر از آموزش شعر "من بچه شیعه هستم" و "اصول دین" باشد و ... در سراسر دوره هم بخش مهمی از دغدغه هایم این بود که چگونه باید مباحثی از اخلاق و آداب را در یک دوره ی دو هفته ای برای بچه های دبستانی جا انداخت. اما حضور افراد با تجربه مانع از آن بود که ما ایده های خام خود را روی بچه های طفل معصوم پیاده کنیم؛ لذا، آن چه در عمل اتفاق افتاد، چندان به اولویت های من نزدیک نبود: اجرای سرود من بچه شیعه هستم (!) و دو سرود مذهبی دیگر، داستان زندگی پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله، کاردستی و نقاشی مذهبی و ... (البته سعی شد در قالب داستان و کاردستی، بعضی مفاهیم اجتماعی مانند احترام و محبت به دیگران و روحیه ی علاقه به تمیزی و عمران روستا نیز منتقل شود.)

با این که هنوز بر لزوم بازنگری در تربیت دینی تکیه دارم، همراهی با اساتید در این سفر نکته های بسیاری به من آموخت و مطالب مهمی را به من یادآوری کرد. از آن جمله باید به اهمیت جهت دهی به گرایش های متربی یا ایجاد حب و بغض های صحیح اشاره کرد. در ادامه توضیحی در این باره ذکر می شود.

شکل گیری اعتماد در کودک

از پیامبر اکرم ^{صلوات الله علیه و آله} نقل شده:

أحِبُّوا الصِّبیانَ و ارحَموهم، و إذا وعَدتُموهم شیئاً فًفوا لهم، فَإنَّهم لایَدرونَ إلا أنّکم تَرزُقونَهُم. ⁽¹⁾

کودکان را دوست بدارید و با آنان مهربان باشید و هرگاه به آنان وعده دادید، به آن وفا کنید؛ زیرا آنان روزى دهنده ی خود را کسى غیر از شما نمی ‏دانند. (یا به عبارت دقیق تر: چیزی نمی دانند إلا این که شما روزی دهنده ی آنان هستید)

این فرمایش رسول اکرم به بحث حساسی در تربیت کودک اشاره دارد: ایحاد ملکه ی اعتماد و طمأنینه.

کودک والدین خود را مسؤول تهیه ی روزی می داند. (اعم از مادی مانند غذا و معنوی مانند محبت و توجه) اگر از دوره ی خردسالی ببیند پدر و مادرش مایحتاج او را فراهم می کنند، روحیه ی اطمینان و دلگرمی در او به وجود می آید. اما اگر به دفعات با کوتاهی پدر و مادر مواجه شود، گونه ای ترس و دلهره ی دائمی و نگرانی از آینده در او پدید می آید و او را در بزرگسالی دچار مشکلات مختلفی می کند. توجه شود که روزی مادی اگر چه مهم است، ولی این جا چندان مورد توجه نیست؛ بلکه تأکید روایت بر محبت، توجه و وفای به عهد است. فراهم آوردن سطح حداقلی از احتیاجات مادی قطعاً عامل مهمی در شکل گیری روحیه ی اعتماد است؛ اما بعد از این سطح حداقلی، آن چه اهمیت دارد توجه، محبت، احترام و کرامت است. ⁽²⁾

کودکی که به دفعات از پدر و مادر بی توجهی و اهانت مشاهده کند، چگونه ممکن است روانی آرام و مطمئن داشته باشد؟ وقتی طرحواره ای که از مراقب اولیه و نزدیکترین افرادش در ذهن او شکل گرفته، غیر قابل اتکا باشد، چگونه می تواند به دیگر افراد اعتماد کند؟ (ن.ک. اولین جمله از کنه تربیت دینی) آیا چنین فردی می تواند به راحتی روحیه ی توکل و تفویض را در خود پیاده کند؟ آیا آرامش - که مربیان بزرگ آن را شرط اساسی رشد مادی و معنوی می دانند - برای او به این راحتی حاصل می شود؟

---

1. کافى ، ج 6، ص 49، ح 3 (برگرفته از hadith.net)

2. ناگفته پیداست، همان طور که کوتاهی در برآوردن نیازهای کودک، بی اعتمادی و دلهره ی دائمی در او ایجاد می کند، زیاده روی در این امر نیز ممکن است به مسائلی چون وابستگی بیش از حد، تنبلی، بی دردی و ... منجر شود که مشکلاتی بس خطیر در پی دارد.

کُنه تربیت دینی

چرا در جامعه ی ما که ادعای مسلمانی داریم، 70 درصد روابط اجتماعی مبتنی بر بی اعتمادی است؟ چرا اخلاق رانندگی در میان ما غایب است؟ چرا قانون گریزی در جامعه ی ما قانون شده؟ چرا دروغ از لوازم جدایی ناپذیر زندگی های ماست؟ چرا رشوه جزء سازوکارهای معمول روندهای اداری است؟ چرا میان ما احترام متقابل کمرنگ است؟ و و و ...

این سؤالات به ذهن هر کس که دغدغه ی فرهنگ دارد خطور می کند. در ادامه ی مطلب کوشیده ایم به یکی از عوامل ضعف اخلاقی در جامعه اشاره کنیم.

اهمیت تربیت کودک

إنَّ الغصونَ إذا قوَّمتَها اعتدَلَت                      و لیسَ ینفَعُکَ التقویمُ بالخشبِ

چوب تر را چنان که خواهی پیچ                   نشود خشک چز به آتش راست

80 درصد شخصیت انسان، در سنین قبل از 11 سال شکل می گیرد.

60 تا 70 درصد شخصیت کودک در سن 3 تا 6 سالگی شکل می گیرد.

کمتر کسی است که گزاره هایی با این مضامین نشنیده باشد. اهمیت تربیت کودک مسأله ایست که از قدیم نظر متفکرین تعلیم و تربیت را به خود جلب کرده. از حکمای کهن تا روان شناسان امروز، همه و همه بر این نکته تأکید دارند که بخش عمده ای از شاکله ی شخصیتی انسان، متأثر از  تجارب سنین خردسالی و نوجوانی اوست. نظریه ی اندیشمندانی چون فروید و پیاژه - صرف نظر از انتقادات وارده به آن ها- به روشنی گواه حساسیت سن کودکی است.
پس اگر قرار باشد در راه ساختن انسان های بزرگ و ارتقای فرهنگ جامعه گامی برداشته شود، سرمایه گذاری بر پرورش کودکان، بدون شک اساسی ترین اقدام خواهد بود. اگر می خواهیم دامن فرهنگ عمومی مان از لکه ی ننگِ دروغ، رشوه، دشمنی، بی نظمی، خودخواهی، بی مسؤولیتی و هزاران مشکل اخلاقی دیگر پاک شود، راهی جز تربیت کودکان و نوجوانان نداریم. امام صادق^{علیه السلام} در پاسخ فردی که از بی نتیجه بودن تلاش های تبلیغی اش شکوه می کرد، فرمودند:
«علیکَ بالأحداث فإنّهم أسرع إلی کلِّ خیر»
اما آن چه اهمیت و پیچیدگی موضوع را دو چندان می کند این است که هر چه سن متربی کمتر باشد، شکل گیری او شدیدتر و از طرف دیگر، تربیت او پر رمز و راز تر خواهد بود. شناخت رفتار صحیح با کودکان -که کوچک ترین آن ها بزرگترین تأثیر را در آینده ی آن ها می گذارد- بسیار مشکل است و جز با جد و جهد فراوان به دست نمی آید. لذا یکی از دغدغه های اصلی ما باید مطالعه و بحث درباره ی تربیت کودک باشد. امید است به اتکای معارف عمیق الهی و با کمک گرفتن از دانش بشری، بتوانیم به نتایج کاربردی در تربیت کودک برسیم.