اصل اساسی تربیت جعفری (علیه السلام)

مقدمه

یکی از مواهبی که خداوند ارزانی جهان تشیّع کرده، نفحات پربرکتی است که در ایام مختلف سال بر مؤمنان می‌وزد. این نسیم‌های رحمت، همان ایام الله هستند که به بهانه‌ی آن‌ها، دل‌های مکدّر از روزمرگیِ ما، به الماسِ یاد الهی جلا می‌گیرد. چه زیباست ایام شهادت ائمه‌ی اطهار علیهم السلام را - که از جمله‌ی این ایام الله اند - به عنوان یکی از جلوه‌های مهربانی خدا ببینیم که ما را بار دیگر متوجه زندگانی پرعبرت اولیای حق می‌کند، نه به عنوان روزهایی که در آن صدا و سیما مجبور است به جای موزیک‌های جلف، نواهای غم‌انگیز تکراری پخش کند!⁽¹⁾

پیشوایان دین ما، شمع نورافشان وجود اقدسشان را سوختند تا دیدگان بشریت بر راه زندگی سالم (حیاة طیبة) بیناتر شود. چه مصائبی که بر آنان نرفت، تا این میراث جاودان را به نسل‌های بعد برسانند و بندگان خدا را از سرگشتگی و گمراهی نجات دهند⁽²⁾. پس پرواضح است که آن چه ایشان را خوشنود می‌کند، این است که در ایام شهادتشان هم، در کنارِ ذکر مصائبی که در راه حق و حقیقت بر این خاندان رفته - که خود، وسیله‌ای لازم و پرقدرت برای تربیت نسل‌هاست - مستقیماً به معارف ناب اهل بیت نیز اشاره شود.

پس چه بی‌بهره‌اند آن‌ها که از ثمرات این علوم متصل به خزائن بیکران الهی، خود را محروم کنند و در شناخت انسان و جامعه و تربیت و ... به نظریه‌های مه‌آلود و ابطال‌پذیرِ علم مدرن اکتفا نمایند. همین قطرات محدودی که از دریای وسیع مکتب امام صادق علیه‌السلام به ما رسیده، وقتی دستمایه‌ی تلاش علمی دانشمندان یا مبنای جهاد عملی مربیان قرار گرفته، شاهکارها آفریده و چشم‌ها خیره کرده است؛ چه رسد به گنجینه‌های مدفون در دل تاریخش که دیر یا زود، با اشراقِ نورِ مهدوی منکشف خواهد شد، خدا ظهورش را در دل‌های ما و در جهان ما نزدیکتر گرداند.

سخن را طولانی نکنیم. آخر، فرصتی را که می‌تواند به تعمق در علوم مکتب امام صادق (صلوات الله علیه) صرف شود، حیف است به خواندن مطالب ما هدر دهید. پس، به سراغ اصل مطلب برویم:

اصل اول تربیت در مکتب جعفری (علیه‌السلام)

بسیاری از علما، در تربیت اسلامی، یک اصل مهم را عمده می‌کنند و ای بسا آن را مهم‌ترین حرف اسلام در مورد تربیت بدانند. در روایت زیر، اشاره‌ای به این اصل رفته است:

امام صادق علیه السلام: 

أکرِمُوا أولادَکُم وَ أحسِنُوا آدابَهُم یُغفَرْلَکُم.⁽³⁾

فرزندانتان را گرامى بدارید و آدابشان را نیکو کنید تا آمرزیده شوید.

بحث إکرام فرزند، که خود از نتایج مبنای انسان‌شناختی بسیار مهم قرآن یعنی کرامت انسانی است، به عقیده‌ی صاحب‌نظران تربیت اسلامی، از تأثیرگذارترین مسائل در شکل‌گیری شخصیت انسان و مهم‌ترین شکل‌دهنده‌های جنبه‌های مختلف وجود اوست. 

این موضوع، بحث مفصلی می‌طلبد و جا دارد کتاب‌ها و وبلاگ‌ها و وبسایت‌ها به آن اختصاص یابد.

در این جا، به معرفی یک کتاب در این باب اکتفا می‌کنیم:

کتاب کرامت نفس در تربیت کودک

نوشته‌ی استاد محمدتقی فیاض‌بخش

برای اطلاعات بیشتر، روی عکس کتاب کلیک کنید.

 

---

1) قصد جسارت به کلیّت صدا و سیما نیست؛ غرض انتقاد از رویکرد تصنعی و قشری‌گری این نهاد نسبت به مسائل مذهبی است که در اعیاد و عزاها جلوه‌ی بیشتری دارد. با این حال، تلاش‌های دست‌اندرکاران این نهاد واقعاً جای تشکر دارد و شک ندارم که اگر این کار را به امثال من سپرده بودند، صدها درجه از این که هست بدتر می‌شد. خداوند آنان را در این امر خطیر توفیق روزافزون دهد.

2) در زیارت اربعین سیدالشهدا علیه السلام می‌خوانیم: خدایا این حسین، خون قلبش را در راه تو داد تا بندگانت را از جهالت و سرگشتگی گمراهی نجات دهد.

3) وسائل الشیعه، ج 15، ص 195. بازیابی شده از: سایت کتابخانه‌ی احادیث شیعه

شکل گیری اعتماد در کودک

از پیامبر اکرم ^{صلوات الله علیه و آله} نقل شده:

أحِبُّوا الصِّبیانَ و ارحَموهم، و إذا وعَدتُموهم شیئاً فًفوا لهم، فَإنَّهم لایَدرونَ إلا أنّکم تَرزُقونَهُم. ⁽¹⁾

کودکان را دوست بدارید و با آنان مهربان باشید و هرگاه به آنان وعده دادید، به آن وفا کنید؛ زیرا آنان روزى دهنده ی خود را کسى غیر از شما نمی ‏دانند. (یا به عبارت دقیق تر: چیزی نمی دانند إلا این که شما روزی دهنده ی آنان هستید)

این فرمایش رسول اکرم به بحث حساسی در تربیت کودک اشاره دارد: ایحاد ملکه ی اعتماد و طمأنینه.

کودک والدین خود را مسؤول تهیه ی روزی می داند. (اعم از مادی مانند غذا و معنوی مانند محبت و توجه) اگر از دوره ی خردسالی ببیند پدر و مادرش مایحتاج او را فراهم می کنند، روحیه ی اطمینان و دلگرمی در او به وجود می آید. اما اگر به دفعات با کوتاهی پدر و مادر مواجه شود، گونه ای ترس و دلهره ی دائمی و نگرانی از آینده در او پدید می آید و او را در بزرگسالی دچار مشکلات مختلفی می کند. توجه شود که روزی مادی اگر چه مهم است، ولی این جا چندان مورد توجه نیست؛ بلکه تأکید روایت بر محبت، توجه و وفای به عهد است. فراهم آوردن سطح حداقلی از احتیاجات مادی قطعاً عامل مهمی در شکل گیری روحیه ی اعتماد است؛ اما بعد از این سطح حداقلی، آن چه اهمیت دارد توجه، محبت، احترام و کرامت است. ⁽²⁾

کودکی که به دفعات از پدر و مادر بی توجهی و اهانت مشاهده کند، چگونه ممکن است روانی آرام و مطمئن داشته باشد؟ وقتی طرحواره ای که از مراقب اولیه و نزدیکترین افرادش در ذهن او شکل گرفته، غیر قابل اتکا باشد، چگونه می تواند به دیگر افراد اعتماد کند؟ (ن.ک. اولین جمله از کنه تربیت دینی) آیا چنین فردی می تواند به راحتی روحیه ی توکل و تفویض را در خود پیاده کند؟ آیا آرامش - که مربیان بزرگ آن را شرط اساسی رشد مادی و معنوی می دانند - برای او به این راحتی حاصل می شود؟

---

1. کافى ، ج 6، ص 49، ح 3 (برگرفته از hadith.net)

2. ناگفته پیداست، همان طور که کوتاهی در برآوردن نیازهای کودک، بی اعتمادی و دلهره ی دائمی در او ایجاد می کند، زیاده روی در این امر نیز ممکن است به مسائلی چون وابستگی بیش از حد، تنبلی، بی دردی و ... منجر شود که مشکلاتی بس خطیر در پی دارد.